حوزۀ ادبی سمرقند در سدۀ ۱۶ میلادی

سهم اهل علم و ادب و فرهنگ سمرقند در تاریخ تشکّل و ترویج علم و فرهنگ جهان بسیار بزرگ است. هدف این مقاله بیان بعضی ملاحظه ها دربارۀ مرکز علمی و ادبی سمرقند در سدۀ شانزده میلادی است. طبق معلومات منابع مختلف در سدۀ شانزدهم در ماوراءالنهر و خراسان پنج حوزۀ ادبی عبارت از هرات، مشهد، بلخ، بخارا و سمرقند وجود داشت که در میان آن ها دایرۀ ادبی سمرقند بسیار ممتاز بود. در این دایرۀ ادبی از ابتدا تا میانه های سدۀ شانزدهم، بیش از پنجاه نفر اهل ادب و فضل فعالیت علمی و ادبی داشتند. از معلومات منابع مختلف پیداست که در حوزۀ ادبی سمرقند تا اوایل سدۀ شانزدهم میلادی، ادبیات درباری عموماً وجود نداشت؛ بنابراین در این حوزه، ادبیات دایره های شهری و صنعتگری قوّت گرفت که نمایندگان برجستۀ آن زین الدین واصفی، دیوانۀ نیشابوری، نادر سمرقندی، حلوایی سمرقندی، عارف سمرقندی و فروغی سمرقندی هستند. نیمۀ دوم سدۀ شانزدهم میلادی، دورۀ مرکزیت یافتن و استوار شدن دولت شیبانی در سمرقند است. طبق آنچه در تذکرۀ مطربی و برخی منابع دیگر آمده است، در این دوره شعرای قصیده سرا باوجود برخی مساعدت های حکومت داران، احوال معیشتی و معنوی خوبی نداشتند؛ بنابراین، در این دوره نیز ادبیات دایره های شهری و صنعتی در حوزۀ ادبی سمرقند رونق و قوّت بیشتری داشت. ازجمله ادیبان برجستۀ این مرکز ادبی در این دوره می توان به ناظمی میانکانی، فگاری سمرقندی، امینی دهبیدی، افضلی سمرقندی و... اشاره کرد.